Ja, dat slaat natuurlijk helemaal nergens op. President Poetin bouwt geen geheime raketbasis met maffiageld om Marsmannetjes hun drugs naar aarde te laten smokkelen. Wel een kern van waarheid? Hoe dan? Een paar zaadjes waarheid, hooguit.

Fact free bestaat niet. Vladimir is president; er zijn wel eens vaker verhalen over fraude. En er wordt inderdaad een raketbasis gebouwd. Wil je iemand om de tuin leiden met een – let op: lichtzinnig gebruik van termen – nieuwsbericht, dan helpt niets méér dan het inzetten van feiten. Een klassiek voorbeeld van filosofen is dat de maan uit groene kaas bestaat. Een statement dat minder belachelijk lijkt, als ik bijvoorbeeld vertel dat er spontaan kaasachtig materiaal gevormd kan worden door sommige schimmelculturen, dus zonder melk. Het wordt al iets sterker als ik wijs op levensvormen die geen zuurstof of zelfs maar een atmosfeer nodig hebben. En op het feit dat er verhalen de ronde doen dat de maanlandingen niet echt hebben plaatsgevonden, maar dat we opnames in een studio voorgeschoteld hebben gekregen. Dan zouden de maanstenen dus ook nep zijn.

Bij nepnieuws gaat het om op een collectie feiten geschraagde sprookjes. Wetenschappelijke taal, het aanhalen van al dan niet bestaande, al dan niet gerenommeerde specialisten met hun al dan niet werkelijk gedane uitspraken en al dan niet uit hun verband gerukte onderzoeksresultaten helpen om een fantastisch stuk te schrijven. De kundig ingezette overtuigingskracht van een goed redenaar kan hele volksmassa’s inpakken. Door op bloedserieuze toon onzin te verkopen kan je een eind komen. Mensen naar de mond praten is eveneens zeer effectief – je laat ze horen wat ze willen horen. Wie er nog foto’s aan kan toevoegen kan nog meer overtuigen. En bewegende beelden zijn de Haarlemmerolie van het nepnieuws; daarmee pak je de meeste mensen wel in.

Waar draait het nou om? Om mensen te bewegen een leap of faith te maken. Door het sprongetje te verkleinen krijg je meer mensen zover, en maak je het hen makkelijker. De leap of faith kan je vergelijken met wat we doen als we een fantasievolle film bekijken. Bij sciencefiction is er de suspension of disbelief, het tijdelijk dempen van onze ‘serieussensor’. Dit doen we ook bij andere genres, zoals komedies. Als we onze gevoel voor wat echt en serieus is een beetje dempen, komen we meer in het verhaal terecht en kunnen daar meer plezier aan ontlenen. We geloven tijdelijk dat het universum van de film echt is, en dat wij er als toeschouwer deel van uitmaken. Bij nepnieuws doen we hetzelfde, maar vraagt de schrijver/zender ons om een permanente leap of faith te maken. Juist daarom is het kwalijk. Er is geen uitstel van onze rede, geen tijdelijke fantasiewereld, maar een permanente alternatieve realiteit.

Vraagt iemand je willens en wetens om een sprookje te geloven, dan is dat schertsend of kwaadaardig. We hopen op het eerste, maar vrezen het tweede. In het huidige tijdsgewricht is niet De Speld maar Sputnik bepalend. Het is niet alle dagen 1 april, maar het hele jaar Elvis leeft (en hij woont in de kelder van de Clintons). En dat is overduidelijk ‘not good!’

Er zijn altijd feiten in het spel, hoezeer die ook misbruikt worden om een fantasieverhaal kracht bij te zetten. Feiten onderbouwen nu eenmaal. Tenzij je denkt dat de wereld een hologram is, zoals sommigen, of dat de gehele wereld niet echt is. In dat geval zijn er geen feiten, maar maakt dat ook niet uit, zolang er niemand in slaagt buiten die neprealiteit te treden. De Matrix films geven een goede indicatie hoe zoiets er bijvoorbeeld uit kan zien. De werkelijkheid bestaat niet, er is uitsluitend illusie. Toch bestaat zelfs die illusie uit een reeks feiten die in ieder geval bij elkaar passen. In een wereld die niet echt is dienen feiten hetzelfde doel als bij nepnieuws: coherentie. Met een intern coherente fantasie kom je verder dan met losse feiten. Komkommers zijn veelal groen, stenen veelal hard, en atomen zijn niet met het blote oog waarneembaar. Die feiten zijn incoherent en vormen daarom geen goed verhaal. De maffiaraketbasis is meer coherent en geloofwaardiger.

Fact free bestaat dus nie. Nepnieuws heeft pas een kans als er voldoende feiten op een coherente manier gebruikt worden om de onjuiste beweringen te.schragen. Denk maar aan Homer J. Simpson, die ooit gefrustreerd uitriep, dat je feiten kunt gebruiken als bewijs voor alles dat ook maar een beetje waar is. De nieuwsconsument moet scherp opletten alvorens een hap nieuws te nemen. Er kan zomaar groene kaas in zitten.


Rvpcc

Ruben van Praagh (1978) is schrijver. Naast essays en columns schrijft hij ook voor bedrijven; van training tot business plan. Ruben komt uit Utrecht, is getrouwd en heeft vele interesses, waar hij ook over schrijft. Dit zijn, bijvoorbeeld, astronomie, economie, maatschappij & politiek, auto's, muziek, en gedragswetenschappen.

5 reacties

Mien · 6 april 2017 op 07:25

Ieder zijn eigen waarheid in veel woorden. ?

Karen.2.0 · 6 april 2017 op 10:25

Waarheid als een koe 😉

van Gellekom · 6 april 2017 op 15:10

Inderdaad, de hele wereld is opgebouwd uit gelul in de ruimte. Je kunt er hele columns mee vullen.

Esther Suzanna · 6 april 2017 op 20:21

Goed geschreven. Voor mij iets te lang. Maar dat komt door het tijdstip dat ik dit lees waarschijnlijk.

😉

Bruun · 7 april 2017 op 14:57

Goede column!

Geef een reactie

Avatar plaatshouder