De overeenkomst tussen afwas en godsdienst

Een ritueel is een reeks handelingen die door de toewijding en de zorgvuldigheid waarmee ze worden uitgevoerd nauwelijks ruimte laat voor twijfel aan de zin ervan. Vooral als het om de gewichtige zaken van het leven gaat. Goden die het middelpunt zijn van wereldreligies kunnen het zich nauwelijks permitteren niet te bestaan als zoveel mensen bereid zijn deel te nemen aan perfect geregisseerde tot in de puntjes uitgewerkte religieuze rituelen te hunner ere. Begrafenisrituelen geven nog enig cachet aan het afscheid van een mens die er eigenlijk al niet meer is en daardoor zelf niet in staat is tot een zinnige bijdrage daaraan. En de dood zelf wordt er van zijn lelijkste kantjes mee ontdaan. De overledene is niet echt dood maar leeft voort, in een of ander nieuw leven en anders in de herinnering van de nabestaanden. Maar ook iets minder gewichtige zaken van het leven worden met behulp van rituelen in goede banen geleid. Kledingrituelen bieden bijvoorbeeld een kant en klare oplossing voor het niet te onderschatten vraagstuk ‘wat aan te trekken bij welke gelegenheid’. Het illustreert nog een eigenschap die eigen is aan rituelen; theoretisch kan je er best zonder maar als ze er eenmaal zijn maken ze zichzelf onmisbaar. Het kledingritueel brengt naast het begrip ‘juiste’ kleding namelijk ook het begrip ‘foute’ kleding met zich mee en ‘fout’ gekleed zijn kan verstrekkende negatieve gevolgen hebben.

Tot nu toe allemaal collectieve rituelen waar bijna geen ontkomen aan is. Maar ook eenvoudige dagelijkse handelingen in de privé-sfeer worden niet voor niets vaak rituelen genoemd. Ze worden namelijk vaak verricht met een vanzelfsprekendheid die de noodzaak er nog eens over na te denken weg lijkt te nemen. Best makkelijk dus, misschien dat hierin juist het praktisch nut van rituelen is te vinden. Het ritueel van het afwassen is daar een mooie illustratie van. Afwassen gebeurt gewoonlijk thuis en het vaste ritueel met kwast, zeep en water dat na verloop van tijd ontstaat voldoet in die situatie meestal redelijk. Maar het wordt interessant om te observeren wat de gevolgen van zo’n thuisritueel zijn als het nog steeds zonder nadenken ongewijzigd wordt toegepast in een situatie die zich daar in het geheel niet toe leent.

Op de camping bijvoorbeeld. De kampeerder is voor de huishoudelijke zaken, dus ook voor de afwas, opeens aangewezen op voorzieningen die gedeeld moeten worden met andere kampeerders. Die allemaal hun eigen opvattingen hebben over het gebruik daarvan. Zo worden de voor de afwas bestemde voorzieningen door sommige kampeerders voor alles gebruikt dat God verboden heeft. Inktzwarte zweetvoeten worden er in gewassen, frituurpannen en chemische toiletten worden er in geleegd en er zal ook ergens gekotst moeten worden als de bierconsumptie een kritische grens bereikt heeft. In die omstandigheden die vergelijkbaar zijn met die in een vluchtelingenkamp staan kampeerders zonder een moment na te denken hun afwasritueel af te werken alsof ze thuis zijn. Ze deinzen er niet voor terug de ‘schone’ vaat alvorens deze af te drogen neer te zetten in door voorgaande gebruikers achtergelaten ‘vloeistofresten’ waarvan alleen de kleur al aanleiding zou moeten zijn voor diepe argwaan. En waarin zich ook nog eens met het blote oog zichtbare maar moeilijk te determineren vaste bestanddelen bevinden. Een inspecteur voor de volksgezondheid zou er een beroerte van krijgen.

Juist zo’n simpel afwasritueel maakt veel duidelijk over het ontstaan van rituelen in het algemeen. Een ritueel is een mooie, praktische en lekker makkelijke oplossing voor een bepaald probleem op een bepaalde plaats in een bepaalde tijd. Soms niet eens mooi, zoals veel kledingrituelen. Soms te mooi, zoals religies. Zo mooi dat je er nauwelijks meer van af komt. Terwijl er inmiddels zoveel kennis is verzameld dat de goden zich best zouden kunnen permitteren niet te bestaan. Zodat dood gewoon dood is. Ook een praktische oplossing en zeker niet zonder charme.