De hel op aarde

Meestal schrijf ik niets over actuele gebeurtenissen in mijn columns, maar deze keer moet ik een uitzondering maken, omdat wat is gebeurd in Beslan (Ossetië, Rusland) met de gijzeling door Tsjetsjenen van volstrekt onschuldige schoolkinderen me zo aangrijpt, dat ik moeite heb om me op iets anders te concentreren. De beelden die ik op televisie zag waren zo gruwelijk, dat het wel leek of de hel op aarde was verschenen, de duivel een verstikkende greep op de wereld had gekregen en het einde van de mensheid nadert; kinderen psychisch en lijfelijk zo toe te takelen getuigt van een zodanig grove wreedheid, dat daarin het echec van de mens wordt aangetoond. Welke goedheid de mens ook in zich dragen mag, er staat een onmetelijke, absolute slechtheid tegenover. Hoe groot de liefde ook mag groeien in iemands hart, altijd is er een minstens zo vitale haat die tot gelding komen kan. Hoe sterk de verlichting van kennis en wetenschap ook heeft bijgedragen aan het wonder aan wijsheid en intelligentie dat de mens heten kan, een nog sterkere duisternis daalt menigmaal onverbiddelijk neer op het menselijk bewustzijn om het te vervangen door een volstrekt kil en morbide opererend nihilisme dat de mechanische kracht levert voor monsterlijke daden. Daden die zijn ontdaan van iedere compassie en waarbij geen greintje waardigheid, al is het maar respect voor het slachtoffer, resteert. Daden die met een automatisme worden uitgevoerd waarbij elk verweer, elke weerstand, elk protest in een bloedbad eindigen moet, alsof de energie van elke activiteit wordt opgezogen door een zwart gat van geronnen bloed.

Een zodanig verpletterde wreedheid evenaart die van de nazistische praktijken in de concentratiekampen van de Tweede Wereldoorlog, met dit verschil dat ze (vooralsnog) niet structureel maar incidenteel geschieden. Alhoewel, zo incidenteel zijn ze in het onderhavige geval niet. De oorlog in Tsjetsjenië is als een kankergezwel dat al tientallen jaren woekert en steeds vaker uitzaait naar het grote lichaam van de Russische republiek. De enige manier om het gezwel in te dammen lijkt een complete vernietiging te zijn, dan wel het te amputeren van dat grote lichaam. Dat laatste lijkt me het minst pijnlijk voor de toekomst, zoals we eerder hebben gezien bij de afsplitsing van deelrepublieken van de Sovjet-Unie die zonder al teveel bloedvergieten is verlopen. Als een onafhankelijk verklaard Tsjetsjenië de tragedie van de gijzelingsdrama’s beëindigt, dan moet het liever vandaag dan morgen worden bewerkstelligd, al het eventuele protest van Rusland ten spijt. Maar het zal wel te naïef van mij zijn gedacht, en de belangen van Rusland om in het bezit van het land te blijven zullen deze oplossing wel in de weg staan, waarbij ik het flauwe vermoeden heb dat het weer eens de olie is die een rol speelt. Aan de Kaspische Zee liggen veel olievelden, en die olie moet getranspoteeerd worden via een pijplijn die door Tsjetsjenië loopt, dus heeft Rusland er alle belang bij het opstandige land te knevelen en in bezit te houden.

De hel op aarde: we kunnen ook wel zeggen, dat het de olie is die de schoonheid besmeurt van het menselijk vernuft, de rechtvaardigheid bruuskeert waaraan een mens zich gebonden voelt, de kunst verpest van zijn scheppende, vernieuwende aard, de liefde die de mens voor het leven heeft vervangt door bot eigenbelang, de rozegeur en maneschijn van de fantasie en utopie omverwerpt door een stinkende oliedamp en een smerige roet. De hel op aarde: we kunnen ook wel zeggen, dat het de alles ontnuchterende economie is die de mensen aanzet tot deze gruweldaden, de wanhoop van de kanslozen tegenover de arrogantie van de machthebbers, de mensen met het grote geld. Verdeel en heers, zo luidt het aloude adagium van het opportunisme, dat Macchiavelli als staatsraison verkondigde, dat weliswaar klinisch maar rechtvaardig of liever verdedigbaar was, maar inmiddels is het heersen zo dominant geworden, dat er niets meer te verdelen valt, er is alleen iets te delen in armoede en ellende. De rijkdom vermenigvuldigt zich alleen maar met rijkdom, macht schept macht en armzaligheid stapelt armzaligheid op. De mogelijkheden van zeer veel mensen voor een enigszins fatsoenlijk bestaan zijn zo marginaal dat ze zich op de onmogelijkheden van vernieting en dood werpen.

En zo komen we toch bij een tweede oplossing, los van de politieke die ik boven noemde (Tsjetsjenië onafhankelijk): de mensen te laten delen in de welvaart, niemand achter te stellen of te behandelen als tweederangs burger. Iedereen een zo volwaardig mogelijk bestaan verschaffen met reële mogelijkheden tot ontplooiing. De enige oplossing tegen verduistering is verlichting, de antipool van de hel is een leefbare, rechtvaardige wereld, geen hemel op aarde waaraan elke zin ontbreekt om iets te doen, maar een wereld op aarde waarin iedereen voor vol wordt aangezien en menswaardig leven kan, waarin niemand honger hoeft te lijden of voor een ander in het stof moet kruipen om eerste levensbehoeften te kunnen vervullen. De hel op aarde ontstaat daar waar mensen het mes op de keel wordt gezet en wanhoop de daden en gedachten stuurt. Religieus fundamentalisme kan mijns inziens alleen dan een vruchtbare voedingsbodem vinden, mensen die wanhopig zijn en in armoede en ellende leven, waarvoor elke dag een strijd om het bestaan is, zetten alle scrupules overboord en laten zich alles aanpraten door demagogen en ophitsers die beterschap beloven als ze zich maar laten misbruiken voor de heilige zaak, vergelijkbaar met wat in de zestiende eeuw in de Nederlanden gebeurde met de hagepredikers, of bij het werven van soldaten voor de kruistochten in de Middeleeuwen.

Ik hoop dat alles alsnog ten goede zal keren, de 21e eeuw zich als een tijd van wereldwijde vrede en welvaart mag doen gelden, maar die hoop wordt nu bijna dagelijks de grond in geboord (soms letterlijk in de vorm van de ja-knikkers op olievelden). Maar zonder slag of stoot wil ook ik het niet laten gebeuren, de vrede die we kunnen bereiken is dan wel een dure geweest. Er dient op z’n minst een tribunaal te komen zoals dat van Neurenberg om juridisch te vereffenen wat historisch is misgelopen, met Bush, Poetin, Blair in de beklaagdenbank, want ik vind ze in wezen geen steek beter dan de sadistische potentaten die zij bestrijden, de Bin Ladens en de achterlijke Taliban, de manische moslims die hun gruweldaden hebben afgelezen aan alles wat de Westerse wereld eerder heeft gepresteerd op dit vlak, de zendingsdrang van het kolonialisme, de wereldoorlogen met hun verschrikkingen: we worden getracteerd op de kunstjes die we in ons verleden hebben geflikt, en vergeten daarbij dat we weinig beter zijn geweest in onze geldingsdrang gedurende vele eeuwen van op hol geslagen expansiedrift.

Maar al deze overwegingen vallen in het niet als ik de kinderen zie die het gijzelingsdrama in Beslan hebben ‘overleefd’. De verschrikkingen die zij hebben moeten doorstaan en nog zullen doorstaan in de verwerking zijn onvergelijkbaar met de kwelling van de zorgen die ik me maak over de tijd waarin we nu leven. Zo ik iets te doen heb, zo ik iets te geven heb, zal het gelegen moeten zijn in hulp, hulp en nog eens hulp aan die kinderen, en aan kinderen, mensen zoals zij.