Lezen was een luxe

Als jongste dochter van een gezin van twaalf, was het hard werken voor Martha. Haar moeder helpen, in de huishouding. Koken. Bergen aardappels had ze geschild. En dan natuurlijk nog het werk op de boerderij. Af en toe mocht ze naar school. Wat vond ze dat een verademing! Het harde werken ontvluchten. Haar ruziënde broers. De herrie van de jonggeborenen van haar zuster. In plaats daarvan luisteren naar de avonturen van Willem van Oranje. Leren over verre landen. Taal en rekenen.

En tegelijkertijd was er geen grotere kwelling voor haar. Ze kon het niet bijbenen. Uitgelachen werd ze. ‘Domme boerin’ zeiden ze. Of: ‘Weer zo’n achterlijke Klaassen’. Niemand die naast haar wilde zitten, omdat ze stonk. Naar koeienstront, zeiden ze. Maar dat nam ze voor lief. Toen al – tien jaar oud – wist ze dat dat, school, haar enige uitweg zou zijn.

‘Ga je nog antwoord geven, Martha?’ Schuldbewust keek ze op naar meester Hendrik. Het gegiechel en de blikken van haar klasgenoten maakten dat ze nog roder werd. En zich nog kleiner voelde. ‘Ik heb mijn huiswerk niet af, meester Hendrik.’ Zuchtend keek hij naar Martha. Hij wist dat ze thuis nooit tijd voor huiswerk had. En wat er geworden was van de andere Klaassens. Hij hoopte dat dat lot Martha niet ten deel zou vallen. Het gehoon van haar klasgenoten maakte dat hij medelijden met haar kreeg. ‘Dat wordt dan weer nablijven, Martha.’ ‘Ja, meester Hendrik.’ Haar stem was niet meer dan een fluistering. Dat werd weer gedonder, thuis. Ze kon niet nablijven! Straks mocht ze niet meer naar school! Nodig vonden ze het toch al niet.

De bel ging. Schuchter keek ze op naar meester Hendrik. Zou ze het durven vragen? ‘Meester Hendrik, ik…euh. Mag ik…euh?’ Ze voelde de tranen in haar ogen prikken. ‘Ik kan niet nablijven!’ Ze schrok zelf van haar schreeuw. Meester Hendrik liep naar haar tafeltje en legde er een boek neer. Nieuwe avonturen van Pietje Bell. ‘Martha,ik wil dat je dit boek mee naar huis neemt en leest. Volgende week ga ik je er vragen over stellen. En als ik ook maar een klein beetje merk dat je het niet gelezen hebt, laat ik je volgende week elke dag nablijven. En nu wegwezen!’ Martha knikte. ‘Wat zei je, Martha?’ ‘Ja, meester Hendrik.’ Snel stopte ze het boek in haar tas en vluchtte het lokaal uit.

Elke dag stond Martha voortaan om vier uur op. Een uur voordat ze mee moest helpen in de stallen, met het melken van de koeien. Weggekropen op de vliering, met een kaarsvlam, genoot ze van de avonturen van Pietje Bell. Zachtjes las ze hardop, zoals meester Hendrik gevraagd had. Elke week gaf Meester Hendrik haar een nieuw boek te leen.’s Avonds, als ze doodmoe tussen haar zussen in bed kroop, keek ze al uit naar de volgende ochtend. Wat zou ze graag net als Pietje Bell zijn!

Totdat ze op een dag, toen ze uit school kwam, weer eens ruzie kreeg met Jan, haar oudste broer. Hij vond dat ze lui werd. Kapsones kreeg. Zij mocht lekker naar school, niets doen, en zij maar werken. Hij probeerde haar schooltas af te pakken. Ze klemde de tas dichter tegen zich aan, maar hij was te sterk. Lachend hield hij haar schooltas boven de gierput. Wat was hij toch gemeen! ‘Neeeeeeeeee!!!’ gilde ze. ‘Daar zit mijn boek in!’. Huilend sprong ze omhoog.

‘Wat is hier aan de hand?’ De zware stem van Vader kwam tussenbeide. ‘Martha heeft de koeien nog niet gevoerd. Ze loeien al heel de middag. Straks is de melk weer zuur.’ Vader keek Martha aan. ‘Hoe komt dat?’ Martha wist dat ontkennen geen zin had. Vaders oogappel Jan. ‘Ik was naar school, Vader.’ Maar Jan had nog niet al zijn troeven uitgespeeld. ‘En kijk eens hier, Vader. Martha leest blijkbaar liever boeken dan dat ze werkt.’ Zwaaiend hield hij Pietje Bell gaat vliegen voor Vaders neus. Vader wierp een korte blik op Martha en pakte toen het boek aan, alsof het een vies insect was. In een boog belandde het boek in de gierput. Huilend wilde ze wegrennen, maar Vader hield haar tegen. ‘Lezen is een luxe voor mensen die niet hoeven te werken, Martha. Knoop dat goed in je oren! Denk jij dat er brood op tafel komt door boeken te lezen? Nou?’ Martha durfde niet op te kijken. In de stilte die volgde, wachtte ze angstig af tot Vader verder zou razen. ‘En met die school is het ook afgelopen. Van nu af aan wordt er gewerkt, net als je broers en zussen.’

Martha heeft haar hele leven gewerkt. Totdat ze trouwde op de boerderij. Daarna in verschillende huizen, als schoonmaakster. Ze is nooit meer terug naar school gegaan. Toen ze kinderen kreeg, stond ze erop dat zij hun huiswerk maakten. Elke woensdagmiddag ging ze met ons naar de bibliotheek. Nooit ging ze mee naar binnen. Ik denk achteraf dat ze niet durfde. Wel leende ze soms dan een boek van mij. Ik zie haar nog zitten, in haar stoel. Een gelukzalige glimlach op haar gezicht. Een van de weinige momenten dat ze in die stoel zat. Ze was altijd bezig. Wat heb ik er spijt van, dat ik er toen, als kind, grappen over maakte. Dat ze kinderboeken las. En dat ze zo langzaam las. Of haar weer eens verbeterde als ze een spelfout maakte.

Ook kinderen kunnen onwetend zijn. Onbedachtzaam. Dit jaar heb ik haar de hele serie van Pietje Bell cadeau gedaan.