Sachsenhausen

Het Joods Museum in Berlijn leerde mij dat de joodse diaspora al in de derde eeuw na Christus zorgde voor joodse nederzettingen in Duitsland. Door de Romeinen verjaagde Joden zochten en vonden her en der plaatsen om zich te vestigen en begonnen aan een opbouw van een leven met de eigen tradities en gebruiken, die hoogstwaarschijnlijk juist door het in den vreemde te verkeren en door immer aanwezige xenofobie en antisemitisme versterkt aanwezig bleven in meer dan zeventien eeuwen joodse identiteit. De grootste piek van het antisemitisme in de historie van de Duitse Joden, of de joodse Duitsers ligt dicht onder de oppervlakte en is niet te vermijden in Berlijn. In het verlengde daarvan besloten mijn nichtje en ikzelf een bezoek te brengen aan het concentratiekamp Sachsenhausen, dichtbij de wonderschone stad, in een al even wonderschone omgeving. Bij de ingang, aan de voet van een dorps aandoende buurt van Oranienburg, werden we met zijn twee al vrij snel onder de voet gelopen door hordes schoolkinderen uit alle hoeken van Europa en door een Nederlands gezelschap ouderen. De ouderen bleken voorzien te zijn van een gids. Wij mochten meelopen, zo verzekerde een van hen ons al steunend achter zijn rollator.

De gids had zich verdiept in de materie, zei hij. Zo vertelde hij ons dat er na de oorlog ook Duitsers in het kamp hadden gezeten. Ze werden daar vastgehouden door de Russen. De gids vertelde dat er maar liefst 160.000 Duitsers waren omgekomen door honger en de barre omstandigheden. “12.000”, probeerde ik hem nog enigszins ongezien toe te fluisteren, maar hij hoorde het niet, of het kon hem niet schelen. Hij vervolgde zijn verhaal met de mededeling dat in Sachsenhausen mensen vaak slachtoffer waren geweest van medische experimenten, uitgevoerd door de beruchte SS-arts Himmler. De groep leek het allemaal wel te slikken, behalve een iets jongere man, die door zijn tanden richting gids siste: “Mengele…” Gegeneerd namen we afstand van het groepje Ollanders en baanden ons een weg tussen de schoolkinderen door naar het kamp.

Het kamp is rustig, stil. Eng sereen. Ergens verwacht je een goddelijk testament van al het leed dat daar is geschied, een scheur in de grond, of íets. De menselijke getuigenis is er, in de vorm van dia’s foto’s, oude tekeningen, stukken informatie, spullen. Maar de ruim opgezette, keurige grond ligt stil en onbewogen onder alles dat daar heeft plaatsgevonden. Verlaten van mens en God in gruwelijkheden van weleer, verlaten van God in die bodemloze, stille bodem nu.

We lopen al snel naar barak 38 en 39. De Jodenbarakken. De barakken zijn goed onderhouden, mede misschien door de heropbouw na een aanslag door extreem rechts tuig in de jaren negentig. De ruimte is groter dan je zou verwachten, de stapelbedden staan keurig op een rij. De informatievoorziening is gebrekkig in de barak. Overal is informatie te vinden, maar het zijn vaak korte flarden. De lucht duizelt van neerdwarrelende fragmenten.

Een Nederlands stel passeert me in de barak. De conversatie die klassiek Hollands op ontstellend luide toon wordt gevoerd gaat iets als:

“Het doet me helemaal niks hoor hier. Het kan me gewoon niet schelen. Ik ben laatst ook in het Anne Frankhuis geweest en dat zegt me ook niets. Dan zie ik liever een goede film ofzo.”
– “Het is toch een belangrijk stukje geschiedenis.”
“Het kan me niet schelen. Hee, kijk eens wat een mooi horloge! Tsja, het is ook allemaal zo lang geleden. Hoe lang moet je er nog over doorgaan?”
– “…”
“Ach, ik moet het allemaal erg vinden natuurlijk, maar ik kende die mensen toch helemaal niet?’

Een oude vrouw, net niet doof genoeg om het niet te horen, probeert er een zin ertussen te persen, maar dat levert haar een boze blik op.

We lopen via de cellenblokken door naar het monument achter in het kamp. De grote groepen zijn bijna allemaal verdwenen, op wat Engelse schoolkinderen na. Sommigen lopen met een kaalgeschoren hoofd in een Australian trainingspak. Het monument blijkt enkel te zijn gewijd aan de politieke gevangenen in het kamp. Hun logo prijkt in veelvoud op het hoogopgerichte stuk grijs steen. De logo’s van de Joden, de homo’s en de zigeuners die daar geterroriseerd en omgekomen zijn, ontbreken. Ook Russen hechtten blijkbaar minder waarde aan de zogenaamd biologisch inferieuren, dan aan gevallen politieke gevangenen.

Door gaat de wandeling naar station Z. De gaskamers, mobiele crematoria en de executieplaats. De Britse schoolkinderen stoeien met elkaar. Sommigen lopen te roken op een plek waar de grond doorkneed is met menselijke as. Bij station Z bevindt zich wel een stukje gedegen informatie over wat station Z nou eigenlijk geweest is. Ook foto’s ontbreken niet. Foto’s van de mobiele mensenovens. Foto’s van hetgeen de Russen aantroffen op het moment dat ze Sachsenhausen binnenkwamen. Foto’s van beenderen en schedels, van stapels kleding. De groep kinderen lijkt onvermoeibaar in het kindzijn. Tot ik aan het einde van het informatiebord kom, waar – op een meter afstand van haar vrienden – een jonge moslima, stilletjes tranen de vrije loop laat onder haar hoofddoek…

Ik kan mijn ogen niet van haar afhouden, wat haar kinderlijke schaamte opwekt. Ze draait zich blozend weg en nog kan ik haar rug niet loslaten. Zonder het te weten, symboliseert ze licht in een put, waar met het menselijke oog geen einde aan te ontdekken is.